De onderstroom is niet magisch…

Met enige regelmaat valt mij op dat er geheimzinnig wordt gedaan over “de onderstroom”. Vakgroep leden die aangeven dat de teamcoach “oefeningetjes” deed voor de onderstroom. Opmerkingen als “het is hier onveilig want de onderstroom klopt niet”. Ook teamcoaches komen op de proppen met “het liep stevig vast in de onderstroom…” 

Wat is nou onderstroom ? Kan je dat vastpakken ? Zichtbaar maken ? Aanraken ? Sturen ? Of houden we het liever geheimzinnig, het exclusieve uitsluitend te betreden, terrein van teamcoaches ? 

Met een oceaan vol met zelf benoemde professionals die zich allemaal bezig houden met team coaching of procesbegeleiding is het aantrekkelijk om de onderstroom het exclusieve domein van deze beroepsgroep te houden. Je moet mensen niet wijzer maken dan ze zijn. Door geheimzinnig te doen over de onderstroom lijkt het nodig om een professional in te huren om jullie onderstroom gedoe in een middagje vlot te trekken. Hoewel ik een duidelijke mening heb over geheimzinnigheid in de onderstroom , gaat dit blog-artikel vooral over wat boven en onderstroom nou werkelijk is. Dat dit relatief simpele begrippen zijn om uit te leggen. De simpelheid van deze begrippen weerspiegelt zich niet in de weerbarstigheid van de dagelijkse praktijk. 

Een korte introductie van systeemdenken is noodzakelijk om de begrippen boven- en onderstroom te verhelderen. Systeemdenken is een brede wetenschappelijke stroming over verzamelingen van meerdere componenten die door onderlinge relaties, samenhang, complexiteit en ordening vertonen. Systeemdenken is terug te vinden in wiskunde, biologie, sociologie en psychologie. Voor menselijke systemen in samenwerkingsverbanden wordt systeemdenken vanuit de organisatiepsychologie gebruikt. De term”taaksysteem” is een term die aanduidt dat het gaat om een samenwerkingsverband met een gemeenschappelijk taak. Belangrijk in systeemdenken is om te bepalen met welk systeem je aan het werk bent; het systeem in focus. (SIF) Welk systeem heeft een gemeenschappelijke taak; en vormt een taaksysteem. 

Systeem In Focus (SIF)

Vanuit systeemdenken kun je namelijk eveneens beredeneren dat systemen elkaar beïnvloeden. Dat betekent dus dat jullie vakgroep of maatschap niet een “op zich zelf staande eenheid” is binnen de ziekenhuisorganisatie. Jullie worden beïnvloed door de context waarbinnen jullie werken; het ziekenhuis. Maar ook het ziekenhuis is weer aangesloten bij bij voorbeeld STZ of een branche organisatie. Binnen jullie organisatie worden jullie weer beïnvloed door andere systemen binnen de eigen organisatie. Hoewel het interessant is om in- en uit te zoomen om te kijken waar de invloed ligt van systemen op elkaar dien je, om aan de slag te gaan met een taaksysteem, een duidelijke grens te maken van het systeem in focus waar je op wil richten; het taaksysteem. Een groep mensen die een gemeenschappelijk doel hebben en door onderlinge relaties samenhang, complexiteit en ordening vertonen. 

Het belangrijkste kenmerk is de gezamenlijk taak die verbindt. Immers als er geen gezamenlijk doel is, geen gezamenlijke taak; waarom zouden we dan samenwerken ? Dan zouden we heerlijk naast elkaar ons werk kunnen doen en is er geen enkele reden om ons te richten op het gemeenschappelijke belang. Koffiedrinken is dan genoeg. Samenwerken is niet makkelijk. Daarom is het noodzakelijk om gemeenschappelijke doelen helder te hebben. 

Daarmee introduceren we direct de bovenstroom. Het doel van de samenwerking, de gemeenschappelijke taak. De afspraken, reglementen, producers, richtlijnen. Alles wat nodig is voor een taaksysteem om de gemeenschappelijke taak te kunnen volbrengen.

 De onderstroom is de energie uit de onderlinge relaties die nodig is om deze doelen en taken te realiseren. Het taaksysteem als geheel bepaalt de effectiviteit om deze taken te kunnen behalen. De energie is ook de gedachten, emoties, fysieke sensaties van de leden van het taaksysteem. 

Dat klinkt ontzettend simpel, toch ? Waarom is de parktijk dan zo weerbarstig ? 

Ten eerste omdat ons menselijk brein niet gewend is om te werken aan gemeenschappelijk resultaat. Gedrag wordt veelaval onbewust aangestuurd via het limbisch systeem en de PFC (prefrontale cortex). De wereld om ons heen is sneller geëvolueerd dan ons oerbrein. (Zie ook artikel op dezelfde website over SCARF) 

Als mensen zijn we gewend om ons te richten op de onderlinge relaties. In de oertijd was het zinvoller om vriendjes te zijn met de jager en de leider. Dan was je zeker van een goede plek in de grot en genoeg eten. Voor overleving zijn dit handige mechanismen. Inmiddels hebben de meesten van ons een dak boven het hoofd en eten in overvloed. Ons brein wordt echter nog steeds gestuurd door primaire behoeften en overlevingsdrang. Deze, vaak onbewuste, prikkels zijn sterk en niet gericht op jagen en vechten maar komen in de moderne maatschappij op andere wijze tot uiting. Heel regelmatig volrekken deze processen zich volledig onbewust. Er is niets op tegen om een goede onderlinge relatie te hebben binnen een team. Het gaat mis wanneer er coalitievorming ontstaat, vriendjes politiek, besluiten in de wandelgangen, individuele belangen die niet meer opzij kunnen worden gezet voor het gemeenschappelijk doel. Dat geeft aanleiding tot wrijving, frustratie, onderlinge irritatie, energieverlies en uiteindelijk conflicten. Daarnaast zijn we onbewust voortdurend bezig met onze sociale positie in de groep als geheeld. Alle leden uit een samenwerkingsverband dragen bij aan het instant houden van dit gedrag. 

Het taaksysteem als geheel bepaalt het gedrag van de onderlinge leden. Waarbij systeemdruk altijd sterker is dan individuele intenties. Een voorbeeld; je kan een stil-en teruggetrokken teamlid een assertiviteit training aanbieden om tijdens een vergadering meer in te brengen. Dit teamlid heeft daar dan vooral zelf baat bij. Zodra ze aansluit bij een vergadering waar patronen van dominantie door andere teamleden blijven bestaan, zal heel snel het oude patroon van dit teamlid worden opgepakt. Het systeem als geheel is niet veranderd. 

Wat kan je hier nu concreet mee ?

1. Boven- en onderstroom zijn duidelijke en relatief simpele begrippen 
2. Bovenstroom wordt bepaald door alle afspraken, reglementen, richtlijn en procedures die het noodzakelijk maken om een gemeenschappelijk doel of taak van de samenwerking te volbrengen 
3. Onderstroom wordt gevormd door de energie uit de intermenselijk relaties van het taaksysteem die noodzakelijk zijn om de taken in de bovenstroom te volbrengen 
4. Het taaksysteem is een groep mensen die door onderlinge relaties, samenhang, complexiteit en ordening een gezamenlijk doel of taak moet volbrengen 
5. Het SIF (systeem in focus) is het systeem waar een systeem-interventionist (iemand die taaksystemen begeleidt vanuit systeemdenken) zich op richt omdat zij een gemeenschappelijke taak te volbrengen hebben. In realiteit wordt het SIF ook weer beïnvloed door systemen waar zij samenhang mee hebben 
6. Het bewust worden van de neiging van mensen om zich te richten op onderlinge relaties en sociale posities in een groep, in plaats van het gezamenlijke belang, is een belangrijke bewustwording in het bereiken van samenwerking. De bewustwording dat zij als geheel een systeem vormen waar onderlinge leden patronen en gedragingen vertonen doordat ze elkaar voortdurend beïnvloeden, is een proces dat tijd kost. 
7. Het ervaren van ingezakte energie, heftige emoties, fysieke sensaties als hoofdpijn, gespannen schouders of nek, buikpijn, duf hoofd bij meerdere leden tijdens een vergadering kan MOGELIJK wijzen op inefficiënte dynamiek. Vergelijk dit eens met energie die je ervaart van een goedlopende samenwerking, waarbij je bijna wordt gedragen door de collectieve energie. 
8. Vergaderingen zijn een uitstekende thermometer voor dynamiek in een taaksysteem. Efficiënt vergaderen komt niet uitsluitend voort uit vergader protocollen maar met name door bewustwording van (onbewuste) gedragingen en communicatie van leden van het taaksysteem 
9. Boven- en onderstroom processen voltrekken zich voortdurend en hoewel er een abstracte definitie is, zijn het juist de onbewuste gedragingen en patronen die inzichtelijk moeten worden gemaakt door een systeeminterventionist 
10. Gedrag in een groep is bijna nooit individueel bepaald. In een taaksysteem beïnvloeden we elkaar voortdurend, bewust en onbewust. 

Paul Watzlawick (1921-2007) heeft dit prachtig verwoord in 2 van zijn 5 axioma’s:: je kun niet niet communieren. Je kunt je niet niet gedragingen. Of we willen of niet, we beïnvloeden elkaars gedrag en communicatie voortdurend. 

Kijk eens met de bril van Watzlawick naar jullie volgende vergaderingen download ook mijn tips om efficiënt vergaderen. Hoe is het met jullie dynamiek in boven- en onderstroom ? 

Literatuur: 

1. Competente mensen in(competente) teams J de Jong, 3e oplage 2023 
2. Watzlawick en de regels van het spel, M Spanjersberg, Meer dan de som der delen,393-409 deel V 
3. Tussentaal M. Spanjersberg, 2022